Tijdens de Tweede Wereldoorlog zond de Rijksradio ‘Nederlandsche Omroep’ veel muziekprogramma’s uit, variërend van puur amusement (bv. 'Zonnige en zorgelooze zomerklanken' etc.) tot ideologisch gekleurde werken met teksten die dezer dagen vermoedelijk niet geaccepteerd zouden worden. Over dit repertoire is weinig informatie te vinden. Naast enige algemene opmerkingen in boeken en tijdschriften over de in die periode uitgezonden muziek is er veel materiaal verzameld dat is uitgebracht op de cd-box 'Ongehoord 1940-1945: amusement en propaganda tijdens de bezetting' (2005).
Dit artikel is oorspronkelijk verschenen in kwartaalblad Aether, nummer 140.
Enige tijd geleden is een begin gemaakt met het onderzoeken van een belangrijke bron die de komende jaren meer licht kan doen schijnen op de tussen 1940 en 1945 via de radio verspreide muziek: de omroepbladmuziekcollectie. Wat geen onderzoeker tot nog toe bekend was bleek ‘gewoon’ al zo’n 80 jaar in een Hilversumse kelder te liggen: bladmuziek die is gebruikt voor een groot aantal radio-uitzendingen tijdens WOII. Van een aanzienlijk deel ervan zijn ook de teksten bewaard.
De muziek voor de ideologisch/politiek bepaalde programma’s werd o.a. gecomponeerd door Louis Schmidt, die in de jaren '30 onder de naam Kovacs Lajos in dienst van de AVRO een populaire band had geleid. Een andere naam die in die periode regelmatig in de programmagids opdook was Leo Ruygrok (1889-1944). Hij schreef naast een groot aantal orkestwerken onder meer De wind (gebaseerd op een fragment uit Het beloofde land van Ina Boudier-Bakker) èn Drieklank van den arbeid, op een tekst van Martien Beversluis.
Arbeid
Ad van der Logt beschrijft het stuk in zijn boek Het theater van de nieuwe orde (uitg. Aksant, 2008, p. 376-377) als volgt:
In Drieklank van den arbeid werden de luisteraars achtereenvolgens verblijd met Lof van het handwerk, Lof der techniek en De verzoening.
In het eerste deel wordt de arbeid in het pre-industriële tijdperk aan de orde gesteld. Verschillende personages als de boer, de visser, de bouwer, de voerman en de klerk passeren de revue. Bijpassende geluiden (kloppende signalen en hoorngeschal) ondersteunen elke claus van deze handwerkslieden; een koor van stemmen functioneert als echo. In het tweede deel stellen vertegenwoordigers van beroepen uit het industriële tijdperk zich aan de luisteraars voor: de lasser, de machinist, de ingenieur, de typiste en de fabrieksarbeider. In het derde deel verwoordt Beversluis de nationaalsocialistische visie op arbeid. Hierin is sprake van directe propaganda wanneer personages de nationaalsocialistische motieven verkondigen.
Zo zegt een stuurman:
En met den roerpen, die wij lang verloren,
naar ’t licht van ’t Oosten, waar de zon komt gloren!
En een snoeier:
Maar ’t ongediert als drieste vreemdelingen en 't kruipend onkruid der verordeningen.
Omslingerden de stammen! Zie! Mijn hand snijdt nu het hout weg dier vergroeide stand.
In de epiloog komt de verbondenheid met nazi-Duitsland aan de orde:
Gedankt die ons weer samenbracht: den Führer der Germanen.
Tekstschrijver Martien Beversluis (1894-1966) had al vanaf 1929 hoorspelteksten geschreven, tot 1934 voor de VARA (onder het pseudoniem Huib Wouters). Na deze uitgesproken socialistische periode kwam hij in nationaalsocialistisch vaarwater terecht. Voorbeelden van muziek waarvoor hij tussen 1929 en 1934 de tekst schreef zijn ook te vinden op www.muziekschatten.nl.
Los van de strekking van de tekst maakt de handgeschreven partituur, te vinden in de omroepbladmuziekcollectie, nieuwsgierig naar de muzikale kwaliteiten van het werk. Er is geen opname van Drieklank van den arbeid bewaard gebleven; ook zijn (mij) geen besprekingen van de muziek bekend.
Het zou daarom interessant zijn te onderzoeken of dit werk kan worden opgenomen ten behoeve van een documentaire over 'foute muziek' die tijdens de Tweede Wereldoorlog is uitgezonden, alleen al om eens te kunnen horen wat duizenden radioluisteraars indertijd moeten hebben gehoord.
De cd-box Ongehoord 1940-1945 is (met de licht gewijzigde ondertitel ‘amusement tijdens de bezetting’) onlangs heruitgegeven als luisterboek.